Boekbespreking van: ‘Keizer Ei’ (65 blz., ISBN 9789020672114) en ‘Au!’ (70 blz., ISBN 9789020672121), Karst-Janneke Rogaar, uitgeverij Kluitman
Onlangs in mei, deinde een keizer als een ei eindeloos in de fontein van het paleis van de Romein.
‘Au’, sprak de pauw benauwd in de authentieke aula van het helblauwe nautisch museum in Australië.
Juicht, minnaars van romankunst bizar máár slim! Juicht, als gij houdt van
‘n in ‘t niks strak staand fakirtouw van taal! Juicht, volk zuchtig naar ‘n schrijfavontuur waarin ‘t woord bijkans magisch van lading wordt!
De lezer voelt onmiddellijk aan dat dit geen alledaagse zinnen zijn, maar het kost best moeite om te achterhalen wat ze vreemd maakt. In de eerste zin zijn alleen woorden gebruikt waar de [εi]-klank geschreven wordt met EI. In de tweede zin staan uitsluitend woorden waar de [αu]-klank gespeld wordt met een AU. Dit zien lezers meestal vrij snel en daarover straks meer.
Wat het derde voorbeeld betreft, moet de meeste mensen uitgelegd worden wat hier aan de hand is. Tenminste dat is mijn ervaring. Als u eerst zelf nog wilt proberen te ontdekken wat de schrijver hier heeft gedaan, dan adviseer ik u om nu te stoppen met lezen en de zinnen grondig te bestuderen.
Als u er niet achter bent gekomen, verklap ik het hier. In deze zinnen komt geen enkel woord voor met de letter e. De zinnen komen uit de vertaling van Georges Perecs La disparition. Zowel in het oorspronkelijke boek als in de vertaling komen uitsluitend woorden voor met de letters ‘a’, ‘i’, ‘o’ en ‘u’. Wat ontbreekt is de letter ‘e’1. Een knappe prestatie natuurlijk: een boek van ruim 300 pagina’s over de verdwijning van de hoofdpersoon Anton Vocalis, waarin geen enkel woord voorkomt dat de letter e bevat. Deze techniek of vorm, waarbij een letter niet mee mag doen, wordt een lipogram genoemd.
De boekjes ‘Keizer Ei’ en ‘Au!’ van Karst-Janneke Rogaar zijn ook voorbeelden van een lipogram. In ‘Keizer Ei’ worden de avonturen
beschreven van Heid en Teit die Keizer Ei ontmoeten. In dit verhaal komen geen woorden voor die met de lange IJ worden geschreven. Eenzelfde techniek is toegepast in ‘Au!’. Hier wordt het verhaal verteld van een pauw die een avontuurlijke ruimtereis maakt, zonder dat er een woord in, voorkomt dat gespeld wordt met de OU.
Karst-Janneke Rogaar heeft een formidabele prestatie geleverd. Niet alleen illustreerde zij ‘Keizer Ei’ en ‘Au!’ op prachtige wijze, ze schreef ook de sprankelende verhaaltjes. Alleen al de esthetische en onderhoudende kwaliteit van de boekjes rechtvaardigt publicatie. Het feit dat ze ook educatief gebruikt kunnen worden, draagt onmiskenbaar bij aan hun waarde.
De tekst kan in het taalonderwijs op diverse manieren gebruikt worden. De meest voor de hand liggende toepassing is uiteraard tijdens de spellingles. Er zijn immers nauwelijks regels die handvatten bieden om te bepalen of een woord met een lange IJ of een korte EI geschreven moet worden of met de U of de OU. Een uitzondering hierop vormen de woorden die eindigen op -heid of -teit. Deze worden altijd met de korte EI gespeld. Denk aan aardigheid of snelheid en aan kwaliteit of majesteit. Het is ook niet voor niets dat de twee hoofdpersonen in ‘Keizer Ei’ Heid en Teit genoemd worden! Voor leerkrachten is dit een mooie aanleiding om deze regel expliciet te benoemen. Leerlingen ontdekken die namelijk niet spontaan. Zo komen ze er ook niet vanzelf achter dat de meeste woorden met een lange IJ worden gespeld en dat ook woorden gespeld met de OU veel vaker voorkomen dan woorden gespeld met de AU. Dit is een vuistregel die toegelicht moet worden.
Een tweede toepassing ligt in het woordenschatonderwijs. Er komen niet alleen bekende woorden in de boekjes voor, zoals paleis of gauw, maar ook moeilijke woorden, zoals eigengereid, heinde, centaur of überhaupt. Evenmin vermijdt de auteur gewaagde woorden, zoals zeiknat en geil. Door aandacht te besteden aan het gebruik van deze woorden in de context van het verhaal kunnen ze een rijkere betekenis krijgen. Zo komt het woord taugévoor op drie verschillende plaatsen in het boek. De leerkracht kan de drie zinnen naast elkaar zetten en samen met de leerlingen proberen de betekenis zo goed mogelijk te achterhalen.
Ten slotte kunnen de boekjes gebruikt worden om de tekststructuur te doorgronden. Welke personen staan centraal in de verhalen, wat gebeurt er allemaal, waardoor ontstaan gebeurtenissen, hebben de hoofdpersonen verschillende karakters, wat is de boodschap van het verhaal?
Een ander interessant aspect van de boekjes is dat ze gedurende de gehele basisschool gebruikt kunnen worden. De spelling van dit type woorden vergt immers voortdurende herhaling. Zelfs in groep 8 zullen de leerlingen nog steeds baat hebben bij het tegenkomen van relatief weinig voorkomende woorden waarvan de spelling niet zomaar te bepalen is. In elk jaar van de basisschool kan de betekenis van de woorden uitgediept worden. Als ze in groep 4 of 5 het woord centaurtegenkomen, dan volstaat wellicht de uitleg dat dit het sterrenbeeld van de boogschutter is. In de daaropvolgende jaren kan de betekenis ervan, een fabeldier uit de Griekse mythologie, verder toegelicht worden. Om ten slotte in groep 8 verhalen en boeken (denk aan de boeken van Harry Potter) te lezen waarin de centaur een rol van betekenis speelt.
Voor het leren van de spelling is meer nodig dan herhaald lezen. Het is al lang bekend dat je van lezen niet zomaar leert spellen. Daarom is het verstandig om de leerlingen na het lezen van een aantal bladzijden uit bijvoorbeeld Keizer Ei een dictee te geven. Het dictee moet dan bestaan uit met woorden die met de lange IJ of korte EI geschreven worden. Zeg daarbij dat ze altijd de volgende regel moeten toepassen: komt het woord voor in Keizer Ei, dan schrijf ik het met een korte EI; komt het er niet in voor, dan schrijf ik het met een lange IJ. Dit geeft houvast. Hetzelfde geldt voor woorden met OU en AU. Als het woord in AU! Staat, moet het met een AU gespeld worden; komt het woord er niet in voor, dan met OU.
Voor de onderbouw bestaan eenvoudige EI-en AU-verhaaltjes met daarin de belangrijkste korte woorden die met EI en AU geschreven worden. De boekjes Keizer Ei en AU! zijn daar een prachtige aanvulling op. Van harte aanbevolen!